top of page
Εικόνα συγγραφέαGeorge Tatakis

Κοτσαμάνια στον Τετράλοφο Κοζάνης: Μία Αρχαία Παράδοση του Πόντου

Ως Πόντιος στην καταγωγή, ήθελα να δω το έθιμο των Κοτσαμανιών (από το τούρκικο kocaman = ο μεγαλόσωμος). Σε άλλα μέρη, είναι επίσης γνωστό ως «Μωμόγεροι». Αυτή είναι μια αρχαία παράδοση του Εύξεινου Πόντου. Η παράσταση αναφέρεται στους ιερείς του Μώμου*, του θεού του γέλιου και της σάτιρας. Η προέλευση του γεγονότος θεωρείται ότι προήλθε από την Αρχαία Ελλάδα, συγκεκριμένα τον αρχαίο Διθύραμβο, όπως κατά τους αιώνες εξελίχτηκε από τον ποντιακό πληθυσμό.

Κοτσαμάνια (Μωμόγεροι) στον Τετράλοφο Κοζάνης, του Γιώργου Τατάκη
Τα Κοτσαμάνια του Τετράλοφου στην Κοζάνη, Μακεδονία, Ελλάδα

Κοτσαμάνια / Μωμόγεροι: οι Καταβολές

*Ο Μώμος προέρχεται από το ομηρικό ρήμα «Μω» που σημαίνει αναζητώ, βρίσκω ένα σφάλμα. Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ότι ο τέλειος άνθρωπος είναι αυτός για τον οποίο ο Μώμος δεν έχει τίποτε να πει. Έτσι υπάρχει η ελληνική λέξη «ά-μωμος, Άμωμος», που μεταφράζεται σε αμόλυντος. Μία κοινή χρήση είναι η αμόλυντη σύλληψη της Παναγίας (Άμωμος Σύλληψη).

Διατήρηση στον Τετράλοφο

Η παράδοση αυτή γίνεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας, αλλά αυτή η εκδοχή που λέγεται «Κοτσαμανιά» γινόταν στην περιοχή του Πόντου, τη Λιβερά. Η Λιβέρα είχε ορισμένα προνόμια υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία λόγω της Μαρίας, μιας ντόπιας κοπέλας (αργότερα γνωστή ως Γκιουλμπαχάρ, αφού έγινε σουλτάνισσα). Θεωρείται ότι είναι το πιο αντιπροσωπευτικό αφού είναι το πληρέστερο, με την έννοια ότι διατηρείται ανέπαφο για πολλούς αιώνες. Πρόκειται για το πρώτο ελληνικό έθιμο που προστέθηκε στο Αρχείο άυλης κληρονομιάς της UNESCO.

Περισσότερα χωριά γύρω από τον Τετράλοφο διατηρούν αυτήν την παράδοση, όπως ο Άγιος Δημήτριος, το Ρυάκιον, τα Αλωνάκια, η Σκήτη, το Πρωτοχώρι, τα Κομνηνά, η Ασβεστόπετρα και το Καρυοχώρι.

Είχα ήδη έρθει σε επαφή με τον τοπικό Πολιτιστικό Σύλλογο Ποντίων Τετράλοφου και ευχαρίστως συμφώνησαν να με φιλοξενήσουν σε ένα δωμάτιο στο κτίριο του Συλλόγου. Έφτασα στην Κοζάνη, όπου συνάντησα ένα μέλος του συλλόγου, το Γιάννη, και τον ακολούθησα στο χωριό Τετράλοφος. Αυτό δεν απέχει πολύ από την Κοζάνη, μόλις 20 λεπτά περίπου με το αυτοκίνητο. Στο δρόμο, μπορούσες να δεις το τεράστιο εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της Κοζάνης που είναι ένα είδος ορόσημου του τόπου.

Έφτασα στο σπίτι του πατέρα του Γιάννη στον Τετράλοφο. Η μητέρα του ήταν εκεί και προσφέρθηκε να φτιάξει καφέ. Εκτός από τον καφέ, πήρα και έναν υπέροχο κουραμπιέ, ή δύο και ένα υπέροχο γλυκό του κουταλιού.

Κοτσαμάνια (Μωμόγεροι) στον Τετράλοφο Κοζάνης, του Γιώργου Τατάκη
Ετοιμασίες για το δρώμενο

Ο Γιάννης μαζί με τον ξάδερφό του Κώστα άρχισαν να ετοιμάζονται για την εκδήλωση. Η μητέρα επέβλεπε και έδινε οδηγίες για όποιες διορθώσεις. Ο πατέρας ήρθε λίγα λεπτά αργότερα και άρχισε να δίνει οδηγίες για το πώς να προχωρήσει η όλη εκδήλωση. δεδομένου ότι η εκδήλωση προστατεύεται πλέον από την UNESCO, πιστεύει ότι θα πρέπει να αποδίδουν με ακρίβεια ακόμη και στην παραμικρή λεπτομέρεια. Στο τέλος της εκδήλωσης κάθε έτους, γίνεται μία συνέλευση στο σύλλογο για να συζητήσουν τι μπορεί να έχει πάει στραβά και τι χρειάζεται βελτίωση. Πρόκειται για την ηγετική οικογένεια των Κοτσαμανιών.

Στη συνέχεια πήγαμε στον Πολιτιστικό Σύλλογο, όπου όλοι θα συναντιόντουσαν για να ξεκινήσουν την εκδήλωση. Αυτό το μέρος θα ήταν επίσης το σπίτι μου για τις επόμενες μέρες. Φιλοξενήθηκα σε ένα παλιό, αλλά όμορφα ανακαινισμένο κτίριο. Η θέρμανση στο εσωτερικό ήταν εξαιρετική, κάτι που ήταν μια ένδειξη ενός καλού ύπνου, καθώς έξω έκανε παγωνιά.

Εκεί μέσα κάποιοι ντύθηκαν ή έκαναν τις τελευταίες προετοιμασίες. Αφού τελείωσαν όλοι, βγήκαμε έξω για μια ομαδική φωτογραφία και ήμασταν έτοιμοι να ξεκινήσουμε.

Κοτσαμάνια (Μωμόγεροι) στον Τετράλοφο Κοζάνης, του Γιώργου Τατάκη
Κοτσαμάνια: η συντροφιά

Ο Χορός των Τελετουργικών

Τα Κοτσαμανιά ξετυλίγονται με έναν μαγευτικό χορό στο ρυθμό των παραδοσιακών οργάνων. Γκάιντα (Αγγείον), Λύρα (δεν χρησιμοποιείται στον Τετράλοφο) και τύμπανο. Ξεκινούν επισκεπτόμενοι το νεκροταφείο, που βρίσκεται στην είσοδο του χωριού. Κάθε φορά που σταματούν, χορεύουν τελετουργικά και κάνουν ορισμένες πράξεις.

Πρόκειται για ένα δρώμενο μετάβασης, που σχετίζεται με το πέρασμα από την παλιά χρονιά στη νέα και έχει ψυχαγωγικά και εγκωμιαστικά χαρακτηριστικά. Ολόκληρη η κοινότητα συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία και την πλοκή του τελετουργικού, που είναι διαφορετικό κάθε χρόνο, λόγω της αυτοσχεδιαστικής πλευράς του εθίμου.